Ο Μέγας Βασίλειος υπήρξε μια από τις εξοχότερες μορφές της Εκκλησίας, κορυφαίος θεολόγος του 4ου αιώνα Κεφαλαιώδης ήταν και η συμβολή του στην αξιολόγηση της θύραθεν παιδείας μέσα στη χριστιανική Εκκλησία. Μελετητής ο ίδιος και γνώστης της ελληνικής φιλοσοφίας, τη χρησιμοποιεί ως όργανο επεξεργασίας και διατύπωσης των θεολογικών του αντιλήψεων. Μέσα σε μία χρονική περίοδο έντονων αντιπαραθέσεων και ζυμώσεων, όπως ήταν ο Δ΄ αι. μ.Χ. μπόρεσε να αναλάβει το βάρος της ενότητας της Εκκλησίας παίρνοντας τη σκυτάλη από τον Μ. Αθανάσιο.Υπήρξε πολυτάραχη φυσιογνωμία. Απέβη ο πιο διακεκριμένος ρήτορας της εποχής του με την πολύπλευρη μόρφωση, στέρεη φιλοσοφική παιδεία και θαυμαστά οργανωτικά προσόντα.
Ήταν θεληματικός άνδρας και πειθαρχημένος, με βαθιά αίσθηση του μέτρου, πολύ ευαίσθητος, κοινωνικός και ασκητικός παράλληλα, έτοιμος να θυσιαστεί για την αλήθεια, αυστηρός και ευέλικτος, εφόσον δεν τραυματιζόταν η αλήθεια. Ό, τι αγαπούσε το έκανε πάντοτε ζωή του. Το μέγεθος της χριστιανικής ασκήσεως έγινε μέτρο, με το οποίο έκρινε και μετρούσε ό,τι άλλο είχε στο πνεύμα του:Χριστιανική πίστη και θύραθεν παιδεία. Γι’ αυτό, ενώ πολλά σχέδια του θα αλλάζουν στην πορεία της ζωής του, η άσκηση και η θεωρία της αλήθειας θα είναι το μόνιμο στοιχείο της υπάρξεώς του.
Γεννήθηκε από Άγιους γονείς το 330 μ.Χ. στη Νεοκαισάρεια του Πόντου και όχι της Καππαδοκίας, όπως αναφέρεται πολλές φορές λανθασμένα, αφού η Νεοκαισάρεια είναι πόλη της Μητρόπολης Νεοκαισάρειας που είναι κυρίως τμήμα των ορίων που ονομάζουμε Πόντο.
Ο πατέρας του Άγιος Βασίλειος ασκούσε το επάγγελμα του καθηγητή ρητορικής στη Νεοκαισάρεια και η μητέρα του Αγία Εμμέλεια ήταν απόγονος οικογένειας Ρωμαίων αξιωματούχων (ο πατέρας της είχε πεθάνει ως Χριστιανός μάρτυρας).
Στην οικογένεια εκτός από το Βασίλειο υπήρχαν άλλα οκτώ ή εννέα παιδιά. Μεταξύ αυτών, ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης, ο Ναυκράτιος που έγινε ασκητής και θαυματουργός Άγιος, η Μακρίνα (Οσία Μακρίνα) και ο Πέτρος, Επίσκοπος Σεβαστείας, ενώ κάποιο φαίνεται να πέθανε σε βρεφική ηλικία.
Ο Βασίλειος μεταφέρθηκε από τη γιαγιά του Μακρίνα στο κτήμα των Αννήσων κοντά στον ποταμό Ίρι, όπου ανατράφηκε από αυτήν μέχρι το θάνατό της και μετέπειτα από την πρωτότοκη αδερφή του Μακρίνα η οποία επηρέασε καθοριστικά τον μικρό Βασίλειο να στραφεί στην Χριστιανική πίστη.
